مراسم باران خواهی

پژوهش از: حمیدرضا خزاعی

باورهای مردم و باران

                                    جامی از دوره ی اشکانی

در گذشته، در کنار آئین هایی که به منظور بر سر مهر آوردن آسمان و بارش باران انجام می شد. نوعی از هوا شناسی تجربی یا باورهایی وجود داشت و هنوز هم وجود دارد. مردمان با نگاه کردن به آسمان و پیرامون خود تقریبا این توان را به¬صورت تجربی به¬دست آورده¬ بودند که آب و هوا را پیش¬بینی کنند. این پیش¬بینی¬ها گاه برای زمانی کوتاه، به کوتاهی یک شبانه روز بود و گاه زمانی بلندتر در حد پیش¬بینی برای یک سال زراعی بودند. در این قسمت تلاش می¬شود تا به¬پاره¬ای از آن¬ها اشاره و مورد بررسی و دقت قرار گیرند.

پیش بینی باران

در سربیشه بیرجند باور دارند که اگر ابر تیره باشد و از سمت قبله بیاید حتما باران می¬شود.
اگر کمانستان(رنگین کمان) در طرف راست خورشید شکل بگیرد حتما باران می¬شود و اگر در چپ خورشید شکل بگیرد حتما برف خواهد بارید.
[اگر آفتاب در هنگام طلوع برای چند لحظه از لابلای ابرها بیرون آید و دوباره در پشت ابرها پنهان شود گویند: آفتاب خندیده و معتقدند بارندگی خواهد شد.
 [اگر ماه هاله ببندد باران خواهد بارید
اگر ستاره¬ها درخشندگی همیشگی خود را نداشته باشند باران خواهد آمد.
اگر در صبح پیش از طلوع آفتاب ابرها بسوزند باران خواهد شد. ]1
در منطقه¬ی کرمان مردم باور دارند:
[غبار آلوده بودن ستاره¬ها نشانه باران است و باران خواهد بارید.
افتو نشون: اگر هنگام غروب آفتاب ابر و غبار سه رنگی به رنگ قوس دور خورشید و بیشتر در کنار آن دیده شود گویند افتو نشون کرده و باران خواهد بارید.
دو پرک شدن ابر: اگر در زمستان ناگهان ابر در وسط آسمان دو پرک شود ( دوپاره) بارندگی زیاد و هوا سرد خواهد شد.
گوش زدن میش¬ها: اگر میش¬ها گوش بزنند یعنی سرشان را به¬نحوی حرکت دهند که گوش¬هایشان به هم بخورد و صدا کند باران خواهد بارید.
ته آسمان سفید کردن: اگر در زمستان بارندگی شدید باشد و جنوب آسمان یا مغرب آن سفید شود، ابر بیاید بالا و در دل آسمان جای گیرد گویند: ته آسمان سفید کرده و باران خواهد بارید
لندور (مه) افتادن اگر در غروب بنشیند چه بر کوه و چه بر دشت علامت پایان بارندگی است اگر مه دورتادور و بالای کوه بنشیند بارندگی ندارد. اگر در دره¬ای پایین باشد باران خواهد بارید. اگر مه پسین زمستان روی کوه بریزد بارندگی خواهد شد. اگر صبح چنین شود علامت باران ندارد. اگر مه روی زمین بنشیند بارندگی تمام می¬شود.
سرخ و سوز (سبز) زدن: اگر سرخ و سوز (رنگین کمان) به هنگام غروب خورشید پدیدار شود، باران زیادی خواهد بارید. اگر سرخ و سوز در سمت شرق یا جنوب شرقی یا شمال شرقی پدیدار شود، باران وا می¬نهد. اگر سرخ و سوز به هنگام مغرب به تمامی پدیدار نشود، باران کمتری خواهد بارید.

اگر سگ طوری بخوابد که تنه¬اش داخل پلاس باشد و سرش را بیرون بگذارد بارندگی خواهد شد. اگر سگ در بیابان بوته¬ی بزرگی را لگد کند و وسط آن بخوابد باران خواهد بارید.
باد قبله¬ای ابر را می¬برد و باران تمام می¬شود.
باد شمال در زمستان بارانی نیست.
باد جنوب گرمسیری احتمال بارندگی دارد.
باد شمال غربی به محض حرکت هرچه ابر در آسمان باشد برمی¬دارد و می¬برد.
باد مغرب ابر آور و باران زاست.
در زمستان اگر ابر از جنوب بیاید بارندگی زیاد است.
در تابستان اگر ابری از شمال بیاید بارندگی دارد.

اگر ماه هاله ببندد باران خواهد آمد. اگر آغل بزرگ باشد گرد و خاک خواهد شد و اگر آغل کوچک باشد باران خواهد بارید.
دل دادن ابر: وقتی ابر پایین می¬آید و افق شیری رنگ می¬شود می¬گویند: ابر دل داده به زمین و باران خواهد آمد.
کوله پشت راست کردن ابر: ابری که ضخیم به¬نظر می¬رسد را ابر کوله پشت گویند و بالا آمدن چنین ابری کوله راست کردن است. اگر ابر از سمت جنوب کوله پشت راست کند و نوک ابر سفید باشد بارندگی می-شود.
اگر سی¬سلانگ (سقاهک) چنگ به آب بزند و رو به آسمان کند، باران می¬بارد.
اگر الاغ زیاد گوش بزند باران خواهد بارید.
اگر گوسفند رو به قبله به¬ایستد و دست¬های خود را روی سنگ بگذارد باران خواهد بارید.
اگر روباه عوعو کند باران خواهد بارید.
اگر مرغ پرهایش را نوک آجین کند یکی دو روز دیگر باران خواهد بارید.
اگر موریانه از سوراخش خاک بیرون بیاورد باران خواهد بارید. ]2
 [در طایفه¬ی کورگی از ایل قرایی در بهار که اغلب باران به¬صورت پایه (رگبار) می¬بارد اگر در گوشه¬ای از آسمان ببارد و بخواهند باران رگبار تغییر جهت داده و به جانب آن¬ها بیاید و پایه به¬جانب دیگر برود، یکی از پیرمردهای باسواد ایل آیه¬ی شریفه « صم بکم، عمی فهم لایرجعون» و چند آیه بعد از آن را بر هفت ریگ می¬خواند و ریگ¬ها را به¬سمتی که می¬خواهند باران در آن جهت ببارد پرتاب می¬کند که به این کار پایه گردون می¬گویند. ]3

پیش بینی سال

در روستای چنشت بیرجند نوعی هواشناسی وجود دارد که ترسالی یا خشک¬سالی سال آینده را از طریق حرکت ستاره¬ها پیش¬بینی می¬کند. آن¬ها باور دارند در آسمان شب ستاره¬ای هست که آن¬را پَل می¬نامند. ستاره¬ی پل در دم¬دمای صبح در برج 3 یا خرداد سر می¬زند. ستاره¬ی پل که سر می¬زند می¬گویند: پل دویده یا دِ پل افتاده و یا حاصل را پل مالانده. ستاره پل در 73 روز بعد از نوروز در دم¬دمای صبح در مشرق طلوع می¬کند (به¬قول چنشتی¬ها افقش از سمت روز برآمد است. در 73 روز از نوروز گذشته می¬گویندپل مِدَوه و 75 روز از نوروز گذشته آشکار می¬شود یا بر ملا می¬افتد.
ستاره¬ی پل از سمت شرق و در دم¬دمای صبح در خرداد ماه طلوع می¬کند و زمان طلوع آن از انتهای شب به¬سمت ابتدای شب است . این ستاره در آسمان شب هست تا سر زمستان. حرکت ستاره پل از مشرق به-سمت مغرب است در اواخر آذر ماه اگر ستاره¬ی پل در مغرب غروب کند، مردم بر این باورند که سال جدید سالی خوب و پر باران خواهد بود و اگر غروب ستاره به¬سمت شمال کشید معتقدند که سالی خشک در پیش رو دارند.
در زمان طلوع ستاره¬ی پل در 73 و 75 روز از نوروز گذشته، پشت و شاخ گوسفندها را با گل قرمز، سرخ می¬کنند که پل آن¬ها را نمالاند. در همین روزها باید آب به محصول برسد اگر نه پل محصول را می-سوزاند.
در شوسف نهبندان نوعی از پیش¬بینی هوا وجود دارد که ترسالی یا خشک¬سالی را نشان می¬دهد:
سالی که درخت¬های بنه زیاد محصول می¬دهد می¬گویند: سال خشکی در پیش است.
هر وقت کبک¬ها در اول بهار زیادتر از حد معمول چاق می¬شوند، نشانه¬ی سال خشکی و بی¬بارانی¬ست.
[در سیرجان مردم باور دارند که اگر در زمستان پایه صدا کند تا چهل روز باران نخواهد بارید. ]4
 در منطقه¬ی کمره مردم باور دارند: [ باران عقرب مهمترین باران سال برای کشاورزان و به¬ویژه کشاورزان دیم¬کار است و بی آن کشت دیمی سبز نخواهد شد. یا دیر سبز کرده و به خوشه نخواهد نشست. درباره¬ی این باران افسانه¬ای وجود دارد، می¬گویند: وقتی شدّاد بهشت معروفش را ساخت از دو نفر پیرمرد جهان¬دیده و خبره و اهل نظر و دیدگر خواست تا بهشتش را قیمت بگذارند. پس از بازدید یکی از دیدگرها با انگشت به دیگری اشاره کرد و گفت: یکی
دومی با دو انگشت به اولی اشاره کرد و گفت: دوتا!
شدّاد که شاهد این گفتگو بود از آن¬ها معنی اشارات و کلمات را پرسید. دیدگر اولی گفت: من گفتم یکی، چون بهشت شما را هم قیمت باران عقربی دیدم که بتواند یک شاخ بز را تر کند ( یعنی بارانی که زمین را به¬عمق یک شاخ بز تر کند. )
دومی گفت: من با اشاره گفتم قیمت بهشت شما برابر با باران عقربی است که دوتا شاخ بز را تر کند (یعنی بارانی که زمین را به عمق دو شاخ بز تر کند. )
باران عقرب گر شاخ بزی را تر کند
جهانی پر زر کند. ]5
 [در کمره مردم باور دارند: بارانی که در شستم پاییز ببارد، باران مفیدی است و در این باره افسانه¬ای نقل می¬کنند:
روزی قنبر از بازار مال¬فروشان می¬گذشت. کسانی را دید که چهار پایان را قیمت می¬گذاشتند و از این راه امرار معاش می¬کردند. قنبر با خودش گفت : آیا نان خوردن از چنین راهی حلال است؟
مشکلش را با حضرت علی (ع) در میان گذاشت. حضرت فرمودند: دلدل را نزد آنان ببر، اگر منصفانه قیمت گذاشتند کسبشان حلال است.
قنبر چنین کرد. آنان در این کار ناتوان ماندند قضاوت را نزد پیر خود بردند. پیر پس از تامل بسیار گفت: بهای این اسب برابر با دو باران پنبه کاران و پنبه چینان است. ]6
در منطقه¬ی کرمان مردم یا کشاورزان باور دارند : [شبنم پس از نخستین باران: اگر پس از نخستین باران پاییز تا مدتی هر صبح شبنم بزند این نشانه ترسالی¬ست.
ستاره روشنو: اگر ستاره روشنو (زهره) از چپ قبله به کوه بزند سال پر باران خواهد شد.
باران قوس: با باران قوس (آذر) تخم علف به خاک می¬نشیند و ریشه می¬دواند و سال خوبی می¬شود.
  اگر کاربافو (عنکبوت) دور بوته¬ای تار بتند به¬طوری که از دور نمایان باشد و بوته به سفیدی بزند سال خوب نمی¬شود.
اگر عقاب در مهرجون سر کوه چهچه بزند سال خوب می¬شود.
اگر زنبور زرد در سال فراوان شود معتقدند که سال آینده خوب می¬شود.
اگر سمتی از فرش یا هرچیز پشمی که بر روی زمین پهن است را موریانه بخورد، سال خوب نمی¬شود.
اگر موش کور زمین را سوراخ کند و کپه کپه خاک بیرون بیاورد سال خوب نمی¬شود.
اگر موش کله (دم کوتاه) روی لانه¬اش هیزم زیادی جمع کند سال خوبی خواهد شد.
اگر گنجشک¬ها فشار بیاورند و به خرمن گندم و جو حمله کنند خشک¬سالی می¬شود.
اگر گوسفندان نازک چری کنند و تنها سرشاخه و گل و گیاه را بخورند نشانه آب و علف سالی¬ست.
اگر نخستین میش گله که قوچ می¬خورد، میش سوز (سبز) باشد، سال خوبی است. اگر میش گوزل باشد سال خوبی است اگر میش اولق باشد سال متوسطی است و اگر میش بور باشد سالی خشک در پیش است.
اگر خارپشت در مسیر آمد و شد خود زیاد رنگ بریزد (ادرار کند) سال خوب می¬آید و اگر بر روی یک تخته سنگ به تمامی رنگ بریزد سال خوبی خواهد شد. و اگر بر نیمه¬ای از آن رنگ بریزد سال متوسطی خواهد شد.
اگر در اول زمستان باد شمال بیاید سال خوب است.
اگر ده روز به قوس (آذر) مانده سر کوه برف ببارد سال خوبی است
اگر روز بگیرد و رنگ آن قرمز باشد گویند خون¬ریزی خواهد شد و اگر رنگ سفید غلبه داشته باشد سال خوب می¬آید.
اگر ماه بگیرد و سفید رنگ باشد باران خواهد بارید.
اگر در زمستان پایه صدا کند معتقدند تا چهل روز باران نخواهد بارید.
اگر رنگین کمان بزند و در آن روز باران تمام شود بارندگی تا چهل روز ادامه خواهد داشت. ]7
در اردستان [ اگر رعد و برق شود و پشت سر آن باران ببارد می¬گویند «وشن» بارید، سال خوب و پر باری در پیش است. اگر پایه صدا کرد و باران نبارید خشک سالی در پیش است. ]8
 [سال میش: سال بدی¬ست. سال میش می¬گوید: « مرگم بیا، سالم نیا، اگر در سال خودم نمیرم، در هیچ سالی نمی¬میرم.
سال گاو، اسب و نهنگ: خوب و ترسال است. گاو دعا می¬کند آنقدر علف بلند شود که بلندی آن به بلندی خوشه¬ی دمم برسد تا من زبانم را دور آن¬ها تاب دهم و دروشان کنم و بخورمشان.
سال پلنگ: در کوهستان بارندگی می¬شود ولی در دشت نه به همین علت برای کوهستان خوب است و برای دشت¬ها بد.
سال مار: با باد شروع می¬شود و با باد تمام می¬شود و از باران خبری نیست.
سال موش: همراه با گرد و خاک است و باران سال موش مانند خود موش است که دائم برای لانه سازی خاک را باد می¬دهد. سال موش سال سردرختی و محصول باغ¬هاست.
سال اسب: خوب است، اسب می¬گوید: علف به¬اندازه¬ی یالم بیاید، سال اسب سال چمن¬زار است.
سال خوک: سال ترسالی¬ست. خوک می¬گوید آنقدر باران بیاید که جنگل شود تا من بتوانم خود را در جنگل پنهان کنم.
سال مرغ: کشت و زراعت زیاد می¬شود.
سال میمون: سال خشک¬سالی است. ]9

نام گذاری سال ها برحسب باران

سوخته سال: خشک¬ترین و بی¬باران ترین سال
گنه سال: سال خشک و بی¬خیر و برکت.
کله سال: سالی که بارندگی آن کمتر از متوسط باشد.
جاز سال: سال متوسط از نظر بارندگی، سالی که بوته¬های جاز به¬خوبی رشد کنند.
ترسال : سال پر آب
ترون: سال پر آب¬تر از سال تر

منابع:

1-    نامه کمره / مرتضی فرهادی / انتشارات امیرکبیر / جلد دوم / چاپ 1369 / ص 40
2-    تاریخ آب و آبیاری استان کرمان / محمد برشان / ناشر مرکز کرمان شناسی / چاپ 1388 / ص 46 تا52
3-    مجله آینده / مقاله باران خواهی / مرتضی فرهادی / شماره 1 تا 3 / چاپ 1364 / ص 26
4-    مجله آینده / مقاله باران خواهی / مرتضی فرهادی / شماره 1 تا 3 / چاپ 1364 / ص 26
5-    نامه کمره / مرتضی فرهادی / انتشارات امیرکبیر / جلد دوم / چاپ 1369 / ص 36
6-    نامه کمره / مرتضی فرهادی / انتشارات امیرکبیر / جلد دوم / چاپ 1369 / ص 38
7-    تاریخ آب و آبیاری استان کرمان / محمد برشان / ناشر مرکز کرمان شناسی / چاپ 1388 / ص 46 تا52
8-    مجله آینده / شماره 6 و 7 / ص 364
9-    تاریخ آب و آبیاری استان کرمان / محمد برشان / ناشر مرکز کرمان شناسی / چاپ 1388 / ص 46 تا52